Նախագծի մասին

19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարասկզբին Կոմիտասը գյուղերից ընտրությամբ գրառեց հազարավոր երգեր (նաև հոգևոր երգեր), կատարեց խոշորագույն գիտական հետազոտություններ: Իր համերգդասախոսություններով աշխարհին ծանոթացրեց հայ ժողովրդական և եկեղեցական երգերաժշտությանը: 1915 թվականին` Հայոց մեծ եղեռնի տարիներին Կոմիտասի ձեռագրերի մի մասը ոչնչացավ, մի մասը սփռվեց աշխարհի տարբեր երկրներում: Հայկական վանքերի հետ հրի ու սրի մատնվեցին հազարավոր գրչագիր մատյաններ: Այսօր Հայաստանի ձեռագրապահոցում` Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում, պահվում են հազարավոր գրչագիր մատյաններ և պատառիկներ, որոնք հարուստ նյութ են պարունակում: Երաժշտական ծիսական հարյուրավոր մատյաններ խազավորված են: 290-ից ավելի պատարագամատույցները, մոտ 300 ժամագրքերը, 350 շարակնոցները, տասնյակ տաղարաններն ու գանձարանները, մանրուսման գրքերը և այլ ծիսական մատյաններ պահպանում են հայոց եկեղեցական դարավոր երաժշտությունը: Նույնպիսի ձեռագրեր պահվում են նաև Երուսաղեմում, Վենետիկում, Վիեննայում և այլ ձեռագրապահոցներում ու տարբեր մարդկանց մոտ:

Պատմական համառոտ ակնարկ

301 թվականին Հայաստանում քրիստոնեությունը հռչակվում է պետական կրոն: Հայոց հեթանոսական արվեստն աստիճանաբար թափանցում է քրիստոնեության մեջ: Առաջին քրիստոնեական տաճարները կառուցվում են կործանված հեթանոսական տաճարների հիմքերի վրա:

Քրմական դասի զգալի մասը քրիստոնեություն է ընդունում և շարունակում ծառայել իբրև եկեղեցու սպասավոր: 5-րդ դարում Մեսրոպ Մաշտոցն ստեղծեց հայոց գիրը: Մաշտոցի և Հայոց կաթողիկոս Սահակ Պարթևի ջանքերով թարգմանվում է Սուրբ Գիրքը, եկեղեցական ծիսակարգը: Մաշտոցն ու Սահակ Պարթևը երգեցողության հիմքում դնում են հայոց հին, ավանդական եղանակները։

Աստիճանաբար թարգմանվում ու ձևավորվում են Պատարագամատույցը, Սաղմոսարանը, Ժամագիրքը և երգվում հայերեն: Մեսրոպ Մաշտոցն ու Սահակ Պարթևը հորինում են ինքնուրույն երգեր: Մաշտոցի անունով պահպանվել է 129 շարական, Սահակ Պարթևի անունով` շուրջ 60 շարական` իրենց եղանակներով հանդերձ:

5-րդ դարից մինչև 10-րդ դարը Հայաստանում հիմնվում են նշանավոր դպրեվանքեր, որտեղ մյուս գիտությունների հետ մեկտեղ ուսուցանվում է նաև երաժշտություն: Նշանավոր երաժիշտ-փիլիսոփաների կողմից ստեղծվում են հարյուրավոր երգեր, մշակվում է երաժշտության տեսության և գեղագիտության ամբողջական համակարգ: Երգերի եղանակների, երաժշտության գրանցման համար իբրև միջոց օգտագործվում է խազագրությունը: Խազագրությունը հետզհետե բարդացավ և ճոխացավ. աստիճանաբար խազավորվեցին ծիսամատյանները:

Արդեն 17-18-րդ դարերում խազերը համարվում էին անընթեռնելի: Մշակութային ավանդական շատ կապեր վաղուց խզվել էին, և գրեթե անհնար էր արդեն դրանք վերականգնել: Եկեղեցական երգերը փոխանցվում էին բանավոր: Այդ ամենը, ինչպես նաև որոշ հոգևորականների կամայականությունները (երգեցողության առումով) պատճառ դարձան հոգևոր երգերի զգալի մասի աղավաղման: Եղածը կորստից փրկելու նպատակով ստեղծվեց նոտագրության նոր համակարգ: Դրա միջոցով ավանդապահ հայ երաժիշտները գրի առան և կորստից ու հետագա աղավաղումից փրկեցին Շարակնոցը, Ժամագիրքը, Պատարագամատույցը և առանձին երգեր` տաղեր, մեղեդիներ:

19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարասկզբին Կոմիտասը գյուղերից ընտրությամբ գրառեց հազարավոր երգեր (նաև հոգևոր երգեր), կատարեց խոշորագույն գիտական հետազոտություններ: Իր համերգդասախոսություններով աշխարհին ծանոթացրեց հայ ժողովրդական և եկեղեցական երգերաժշտությանը: 1915 թվականին` Հայոց մեծ եղեռնի տարիներին Կոմիտասի ձեռագրերի մի մասը ոչնչացավ, մի մասը սփռվեց աշխարհի տարբեր երկրներում: Հայկական վանքերի հետ հրի ու սրի մատնվեցին հազարավոր գրչագիր մատյաններ: Այսօր Հայաստանի ձեռագրապահոցում` Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում, պահվում են հազարավոր գրչագիր մատյաններ և պատառիկներ, որոնք հարուստ նյութ են պարունակում: Երաժշտական ծիսական հարյուրավոր մատյաններ խազավորված են: 290-ից ավելի պատարագամատույցները, մոտ 300 ժամագրքերը, 350 շարակնոցները, տասնյակ տաղարաններն ու գանձարանները, մանրուսման գրքերը և այլ ծիսական մատյաններ պահպանում են հայոց եկեղեցական դարավոր երաժշտությունը: Նույնպիսի ձեռագրեր պահվում են նաև Երուսաղեմում, Վենետիկում, Վիեննայում և այլ ձեռագրապահոցներում ու տարբեր մարդկանց մոտ:

Օգնեք նախագծին

Խազագրություն

Խազերը հայ միջնադարյան երաժշտության գրառման նշաններ են: Խազագրությունը` որպես հայ միջնադարյան երաժշտական գրառման արվեստ, ձևավորվել է VIII դարում: Խազերը (խազ՝ գիծ, գիր) հայ միջնադարյան նոտագրության նշաններ են, որոնց միջոցով հաստատագրվել են հոգևոր մեղեդիները: Երաժշտական-ծիսական հարյուրավոր մատյաններ խազավորված են: 290-ից ավելի պատարագամատույցները, մոտ 300 ժամագրքերը, 350 շարակնոցները, տասնյակ տաղարաններն ու գանձարանները, մանրուսման գրքերը և այլ ծիսական մատյաններ պահպանում են դեռևս V դարից փոխանցված բազմաթիվ երաժշտական նմուշներ: XVI–XVIII դդ. խազերը կարդալը հետզհետե մոռացվել է (թեև շարունակել են երգերը արտագրել, իսկ XX դարից սկսած՝ նաև տպագրել), իսկ XIX դ. սկզբում դրանք իրենց տեղը զիջել են նոր-հայկական նոտագրությանը:

Հայ խազագրությունն ուսումնասիրել են մի շարք եվրոպացի և հայ գիտնականներ: Կոմիտասը քսան տարուց ավելի ուսումնասիրեց խազերի համակարգը, գտավ միայն պարզ խազերի բանալին և սկսեց կարդալ պարզ երաժշտական դարձվածքները: Այդ ձեռագրերը, որ սխալմամբ համարվում էին կորած, 2001 թվականին հրատարակեց կոմպոզիտոր, կոմիտասագետ Արթուր Շահնազարյանը: Խազերի վերծանության հարցով զբաղվել են տարբեր մասնագետներ, սակայն խազերի վերաբերյալ համեմատաբար ամփոփ աշխատություններ են գրել Ռոբերտ Աթայանը («Հայկական խազային նոտագրությունը», Երևան, 1959թ.), Նիկողոս Թահմիզյանը (հոդվածներ «Բանբեր Մատենադարանի» հանդեսի համարներում), Արթուր Շահնազարյանը (ամբողջական մենագրություն` բաղկացած հինգ հատորից, որտեղ ներկայացված են նաև շարականների վերծանությունները): Խազերի վերծանումը կարևոր է ոչ միայն հայ, այլև ամբողջ մերձավորարևելյան միջնադարյան երաժշտության և համաքրիստոնեական եկեղեցական երաժշտության վաղ շրջանների ուսումնասիրության առումով:

Նպատակ

«Մատուռ» նախագծի նպատակն է քարոզել, ներկայացնել, արտահայտել, հասանելի և ճանաչելի դարձնել հայ միջնադարյան երաժշտության վերաբերյալ համապարփակ նյութերն ու աշխատությունները։ Հայ միջնադարյան հոգևոր երաժշտության արմատները գտնվում են նախաքրիստոնեական շրջանում, և նրա ելևէջները մեզ են հասել հազարամյակների խորքերից։ Ինչպես հայոց լեզուն, այդպես էլ հայոց հնագույն երաժշտությունը թափանցեց եկեղեցի։ Եվ «Մատուռի» նպատակներից մեկն էլ հայ հոգևոր երաժշտության արժանապատիվ տեղի հաստատումն է համաշխարհային մշակույթի մեծ ընտանիքում։

Օգնեք նախագծին

Ծիսամատյանները, Շարակնոցի հեղինակները

Հայ եկեղեցական երաժշտության հիմնական ծիսամատյաններն են՝ Պատարագամատույցը, Շարակնոցը, Ժամագիրքը։ Հետագայում հանդես եկան ավելի բարդ և զարդոլորուն, ճոխ մեղեդիներ, որոնցից կազմվեցին առանձին ժողովածուներ՝ Տաղարան, Գանձարան, Երգարան անուններով։ Ամենակիրառելի և ծավալուն ժողովածուն Շարակնոցն է։ Շարակնոցը բաժանված է ըստ տոների, ծիսակարգերի, ըստ կանոնների։ Շարակնոցում նշված են շարականների հեղինակների անունները։ Տրված է ցանկ, թե որ շարականները որ հեղինակին են պատկանում։ Շարակնոցի հեղինակներն են․ Սահակ Պարթև - 5-րդ դար, Մեսրոպ Մաշտոց – 5-րդ դար, Մովսես Խորենացի – 5-րդ դար, Ստեփանոս Սյունեցի Առաջին – 5-րդ դար, Հովհան Մանդակունի – 5-րդ դար, Կոմիտաս Աղեցի – 7-րդ դար, Սահակ Ձորափորեցի – 7-րդ դար, Հովհան Օձնեցի – 8-րդ դար, Ստեփանոս Սյունեցի Երկրորդ – 8-րդ դար, Պետրոս Գետադարձ – 11-րդ դար, Գրիգոր Մագիստրոս – 11-րդ դար, Հակոբ Սանահնեցի – 11-րդ դար, Գրիգոր Վկայասեր – 11-րդ դար, Հովհաննես Սարկավագ – 12-րդ դար, Ներսես Շնորհալի – 12-րդ դար, Ներսես Լամբրոնացի – 12-րդ դար, Գրիգոր Սկևռացի – 13-րդ դար, Վարդան Մեծն – 13-րդ դար, Հակոբ Կլայեցի – 13րդ դար, Հովհաննես Պլուզ – 13-րդ դար, Կիրակոս Երզնկացի – 14-րդ դար։